آنغوزه چیست؟ (Asafoetida)
گیاه آنقوزه که با نام علمی Ferula Asafoetida شناخته می‌شود، یک نوع گیاه دارویی، علفی، چندساله و منوکارپیک از خانواده چتریان است. این گیاه بومی استپ‌های ایران و برخی نقاط افغانستان است. به دلیل استفاده نادرست و بیش از حد از روش‌های سنتی در برداشت این گیاه طی سال‌های اخیر، میزان رشد آنقوزه کاهش یافته و به این ترتیب، تراکم این گیاه در طبیعت به شدت کاهش پیدا کرده و اکنون با خطر انقراض روبرو است.
گیاه شناسی
گیاه آنغوزه که به خانواده چتریان تعلق دارد، با ریشه‌های ضخیم و آبدار که مخزن شیره گیاهی است، شناخته می‌شود. ساقه این گیاه که تا حدی گوشتی است، می‌تواند تا ارتفاعی معادل دو متر افزایش یابد. در دوران اولیه رشد آنغوزه، تقریباً هیچ ساقه‌ای وجود ندارد و برگ‌ها به صورت افشان بر روی زمین گسترده می‌شوند. با بالا رفتن ساقه، گل‌هایی با رنگ زرد و شکل چتری در نوک آن‌ها ظاهر می‌شوند. میوه‌های این گیاه، که به رنگ قهوه‌ای تیره یا سیاه هستند و شکلی بیضی و کمی پهن دارند، بویی نامطبوعی دارند.
اندازه بذرهای آنغوزه بین ۹ تا ۱۲ میلی‌متر طول و ۵ تا ۷.۵ میلی‌متر عرض متغیر است. وزن برای هزار دانه حدود ۵/۱۲ گرم و وزن هکتولیتری آن ۴/۱۹۶ گرم بر سانتی‌متر مکعب است. استانداردهای خلوص بذر در حدود ۸۰ درصد قرار دارد و قدرت جوانه‌زنی آن نیز بیش از ۸۰ درصد است، به طوری که بذرها توانایی حفظ قدرت جوانه‌زنی خود را تا سه سال دارند.
مشخصات صمغ آنغوزه
صمغ آنغوزه، که به عنوان اولئورزین شناخته می‌شود، از طریق بریدن ریشه‌ها یا پایین‌ترین قسمت ساقه‌ها و یا حتی قطع ساقه‌ها در نزدیکی قاعده گیاه تولید می‌شود. این عمل باعث می‌شود هر سه روز یک بار، ترشحاتی به رنگ سفید و نرم جمع شوند که پس از قرار گرفتن در معرض هوا، به رنگ قهوه‌ای تغییر یافته و سخت و شکننده می‌شوند. ریزوم پس از مدتی، حدود سه ماه، زندگی خود را از دست می‌دهد. از هر گیاه تقریباً می‌توان حدود یک کیلوگرم صمغ استخراج کرد.
آنغوزه دارای طعم تند و گس است و در برخی از انواع آن، طعمی تلخ نیز مشاهده می‌شود. بوی آن شبیه به سیر است و بسیار قوی می‌باشد که از طریق دفعات معده و مدفوع بدن خارج می‌شود. در طب سنتی به دو نوع از آنغوزه اشاره می‌شود: آنغوزه سفید یا حلتیت طیب که از نوع خوشبوی آن استخراج می‌گردد، و آنغوزه سیاه یا حلتیت منتن که از نوع بدبوی آن به دست می‌آید.
انواع صمغ آنغوزه
فرم دانه‌ای یا اشکی
اولین نوع صمغی که بدون هیچگونه بخش گیاهی برداشت می‌شود، به شکل دانه‌ای یا اشکی است. این صمغ به طور طبیعی و به میزان کم از ساقه گیاه تراوش می‌کند. این فرم از آنغوزه به دلیل نداشتن آلودگی‌هایی نظیر خاک یا خاشاک، با کیفیت‌ترین و نایاب‌ترین نوع محسوب می‌شود و دارای ظاهری معمولاً مسطح و بیضی است که نرمی خود را برای مدتی حفظ می‌کند. در برخورد با هوا به سرعت اکسیده شده و رنگ آن تغییر کرده، ابتدا به بنفش شبیه رنگ گل هلو و سپس به قرمز-قهوه‌ای تبدیل می‌شود. در صورت شکسته شدن، مقطع آن به رنگ‌های سفید تا زرد یا حتی کمی صورتی دیده می‌شود.
فرم توده‌ای
صمغ به شکل توده‌ای از زخمی که با برش زدن نزدیک یقه گیاه ایجاد شده (پس از آماده‌سازی گیاه) به دست می‌آید و معمولاً به صورت نامرتب و با کم دقت جمع‌آوری می‌شود، دارای رنگ‌های مختلفی نظیر زرد، قرمز، قهوه‌ای و خاکستری قهوه‌ای است. این نوع صمغ در مقایسه با فرم اشکی، سفت‌تر و دارای ناخالصی‌های بیشتری است، به طوری که ممکن است شامل کاه، تکه‌هایی از ریشه و برگ‌های خرد شده باشد و از این رو، ارزش آن کمتر از نوع اشکی تلقی می‌شود.
خواص درمانی و دارویی آنغوزه
صمغ الئورزینی موجود در آنغوزه، از دیرباز به خاطر خواص غذایی و دارویی خود شهرت داشته است. در طب سنتی کشورهای آسیایی، از صمغ به دست آمده از ریشه‌ی آنغوزه برای تنظیم عملکرد دستگاه هضم، پاکسازی و فعال‌سازی سطح داخلی روده‌ها، از بین بردن کرم‌ها، مسکن، ضد یبوست و به عنوان محرک اشتها استفاده می‌کنند. علاوه بر این، عصاره‌ی متانولی ریشه‌ی آنغوزه نیز توانایی مهار فعالیت پروتئاز HCV-PR را دارد. در ایالات متحده، آنغوزه در تهیه‌ی سس Worcestershire به کار می‌رود که دارای طعم تندی است و به عنوان چاشنی در آشپزی استفاده می‌شود.
برگ‌های آنغوزه خاصیت ضد کرم، ضد نفخ و تعریق‌آور دارند. ساقه‌ها نیز به عنوان مقوی کبد و مغز مورد استفاده قرار می‌گیرند. صمغ به دست آمده از ریشه‌ی آنغوزه در ساخت داروهای ضد انگل، ضد تشنج، تحریک قاعدگی و تقویت کننده‌ی قلب به کار رفته و در درمان بیماری‌هایی با منشأ عصبی، مشکلات تنفسی، اسپاسم حنجره، آسم، بیماری‌های دستگاه گوارش و رفع یبوست در افراد مسن مؤثر است. علاوه بر این، در درمان ذات‌الریه به عنوان داروی موضعی و برای کاهش درد ناشی از قولنج روده در کودکان کاربرد دارد.
آنغوزه، به دلیل ترکیبات طبیعی و خواص ضد میکروبی و ضد قارچی‌اش، در پیشگیری و درمان بیماری‌ها و عفونت‌ها، به ویژه در کشورهای در حال توسعه، اهمیت یافته است. در استان لرستان، برای درمان بیماری‌های رماتیسمی، از پخته‌ی کلاله‌ی آنغوزه استفاده می‌شود و ضماد آن نیز در پیشگیری از ریزش مو مفید است. این گیاه همچنین در پیشگیری از سقط جنین و کنترل فشار خون مؤثر است.
با توجه به خواص آنتی‌اکسیدانی برخی گیاهان و ترکیبات طبیعی، اهمیت استفاده از این گیاهان در بهبود سلامت جامعه بیش از پیش مورد تاکید قرار گرفته است. آنغوزه، که در ایران و به خصوص در دامنه‌های زاگرس به وفور یافت می‌شود، به دلیل خواص ضد میکروبی و آنتی‌اکسیدانی خود، می‌تواند در تولید داروهای جدید نقش مهمی ایفا کند.
استفاده در زمینه کشاورزی
در مطالعه‌ای که ناظمی رفیع در سال ۱۳۸۱ انجام داد، بررسی شد که چگونه عصاره‌های گیاهی به خصوص آنغوزه، علاوه بر خرزهره و اسطوخودوس، تاثیر حشره‌کشی بر شب‌پره آرد و شپشه آرد دارند. نتایج نشان داد عصاره آنغوزه از همه موثرتر است در از بین بردن حشرات. این گیاه همچنین باعث افزایش سطح هورمون پرولاکتین در گوسفندان، خرگوش‌ها و موش‌های صحرایی می‌شود، نشان‌دهنده خاصیت لاکتوژنیک آن است. احتمال دارد که آنغوزه حاوی ترکیبات لاکتوژنیک مانند پکتین و بتاگلوکان باشد. به دلیل بوی تند و نامطبوعی که دارد، معمولاً به صورت دانه استفاده می‌شود و روزانه بین ۰.۵ تا ۲ گرم از آن مصرف می‌شود، در حالی که عصاره الکلی یا اتری آن در مقادیر ۱ تا ۴ گرم کاربرد دارد.
ترکیبات شیمیایی آنغوزه
آنغوزه به عنوان یک گیاه دارویی، علاوه بر کاربردهای مرتعی و صنعتی خود، دارای ترکیبات شیمیایی متنوعی است. این گیاه شامل ترکیبات ارزشمندی چون رزین با سهم ۶۲ درصد، صمغ به میزان ۲۵ درصد، اسانس بین ۳ تا ۷ درصد، فرولیک اسید آزاد ۲۸/۱ درصد و مقادیر ناچیزی وانیلین است. علاوه بر این، مولکول‌هایی نوین مانند آزافوئتیدین، فروکولیسین، آزافوئتیدنول A و B، سارادافرین و فوئتیدین که از دسته کومارین‌های سزکوئی ترپنوئیدی هستند، از رزین این گیاه استخراج شده‌اند. تحقیقات نشان داده‌اند که آنغوزه حاوی مقادیر قابل توجهی از عناصری مثل آهن، استرانسیم، روی و مس است. اسانس آنغوزه که به سرعت در معرض هوا اکسیده می‌شود، شامل ترپن‌ها، پینن و سزکوئی‌ترپن با بوی لاوند و ترکیبات گوگردی است که حدود ۶۵ درصد از آن را تشکیل می‌دهند. تحلیل‌های شیمیایی بر روی اسانس صمغ آنغوزه نشان می‌دهد که این اسانس حاوی نسبت‌های بالایی از بوتیل پروپنیل دی‌سولفاید و دیگر ترکیبات گوگردی است، همچنین شامل نسبت‌های کمتری از آلفا-پینن، بتا-پینن، ۳-کارن، سیس-اوسمین و آلفا-هومولن می‌باشد.
کاربردهای صنعتی آنقوزه
با توجه به نقش برجسته گیاه دارویی آنغوزه در درمان انواع بیماری‌ها و کاربرد آن در صنایع غذایی، اهمیت استفاده از صمغ و عصاره‌ی حاصل از این گیاه پررنگ‌تر شده است. از صمغ الئورزینی آنغوزه می‌توان در ساخت دارو و همچنین صادرات آن به کشورهای دیگر بهره برد. اکثر محصول آنغوزه تولیدی در ایران به کشورهای دیگر صادر می‌شود و میزان مصرف داخلی آن کم است. این تولید شامل هم بهره‌برداری‌های قانونی در چارچوب طرح‌های مجاز و هم بهره‌برداری‌های غیرقانونی است، با بیشترین میزان تولید در استان‌های فارس، کرمان و خراسان.
با ایجاد شرایط مناسب برای بهره‌برداری از این گیاه دارویی ارزشمند، می‌توان اقدامات مؤثری در زمینه تولید داروهای مبتنی بر آن انجام داد تا از صادرات بی‌مهابای صمغ به صورت خام پیشگیری و در راستای تولید دارویی مبتنی بر آن قدم‌های مهمی برداریم. بازسازی طبیعی آنغوزه فقط از طریق تولید و پراکنده‌سازی بذر ممکن است. هر گل آنغوزه قادر است مقادیر زیادی بذر را در ساختارهای چتر مانند تولید کند که بذرهای سبک آن توسط باد در سراسر منطقه پخش شده و جوانه می‌زنند.
از آنجایی که این گیاه منبع درآمدی ارزشمند برای بسیاری از روستاییان و بهره‌برداران ایرانی است، مردم منطقه با همکاری نهادهای مربوطه پس از جمع‌آوری بذرها، آن‌ها را در نقاط منتخبی از مراتع پخش می‌کنند تا هم از بقای گیاه اطمینان حاصل شود و هم از انقراض آن جلوگیری به عمل آید. بهترین زمان برای جمع‌آوری بذر، قبل از زمان پراکنده شدن آن‌ها است.
تولید آنغوزه
بازسازی طبیعی آنغوزه از طریق تولید و گسترش بذر ممکن است. هر ساقه گل‌آور این گیاه مقادیر فراوانی بذر تولید می‌کند که در ساختارهایی شبیه به چتر قرار دارند. بذرهای سبک این گیاه با کمک باد در اطراف منطقه پخش شده و رویش جدیدی را آغاز می‌کنند.
روش‌های کشت بافت
کشت بافت و تکثیر ریزازدیادی به عنوان یک روش پیشرفته و مطمئن برای تکثیر انبوه آنغوزه، گیاه دارویی با ارزش و در خطر انقراض، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
شرکت گیاهان معطر پرند با داشتن دستورالعمل کامل برای تولید آنغوزه از طریق کشت بافت، برای همکاری با سازمان‌ها، نهادها، واحدهای تولیدی و تحقیقاتی اعلام آمادگی می‌کند.
